شرح و بیان شعر : حیراندادیر – حیراندا
بسم الله الرحمن الرحیم
آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۳)
(با همکاری بنیاد فرهنگی نظریۀ همگرایی تمدن ها)
تحقیق : حافظ اراز محمد آخوند یمرلی
شرح و بیان شعر : حیراندادیر ـ حیراندا
(صفحۀ ۵۷ نسخۀ قاضی)
موضوع : عرفانی
قالب : بخش اول دو بیتی (ذو قافیتین جدید) دیگر بخش ها : مسمّط مربّع (۱)
“حیراندادیر-حیراندا”
عاشقلار حق عشقیندا حیراندادیر – حیراندا
گوزلر ضعیف ایزیندا گریاندادیر – گریاندا
عاشقان عشق حق دائماً در حیرت بوده و چشم هایشان ضعیف و گریان اند .
عاشق : (۱) دوستدار ، جوینده ی حق با وجود دوستی تمام و جدّ بلیغ ، (۲) جوینده ی حق با وجود طلب و جدّ تمام و غیر از محبوب خود کسی را نخواهد و نجوید .
حق : نامی است از اسماء الهی و نزد اهل تصوّف ذات خداوند است .
عشق : محبّت مفرط ، عشق افراط در محبّت است ، عشق آتشی در دلها است که غیر از محبوب هر چیز را می سوزاند ، مهم ترین رکن از ارکان طریقت .
حیرت : امری که وارد می شود بر قلوب عارفان در موقع تأمّل و حضور و تفکّر آنها که تأمّل و تفکّر ، حاجب آنها می گردد .
حیران : از ریشۀ حیرت به معنی سرگشته و متحیّر ، ششمین مرحله از مراحل هفتگانۀ سلوک به روایت شیخ عطار در منطق الطیر . (۲. فرهنگ اصطلاحات عرفانی) ـ (۱. پرنیان هفت رنگ)
*
قیلدی آنگا حق رحمت نور تجلّی قُدرَت
خرقه گین خواجه احمد سیراندا‌دیر – سیراندا
خداوند رحمتش را شامل حال خواجه احمد خرقه‌پوش گرداند که تجلی نور قدرت شده و در سیر الی الله بود .
نور تجلّی : نوری که از جانب خداوند به کوه طور تابید و منجر به صدور ۱۰ فرمان الهی به حضرت موسی (ع) شد تا قوم خود را رهبری کند . (۱)
خواجه احمد یسوی : یکی از پیران بزرگ تصوّف است ملقّب به «پیر ترکستان» وفات ۵۴۵ ه . ق . و طریقت وی در بسیاری از کشورها رواج پیدا کرده است . (دیوان فراغی عاشور پور) (۳)
ترک ها او را «آتا» یعنی «پدر» می خوانند . وی مجموعة اشعار صوفیانة خود را (دیوان حکمت) نامیده است . (۱)
سیران : این ، واژه کانون ایهام است :
الف ـ گردش در اطراف و اکناف جهان
ب ـ سیران ، همان سلوک است در عرفان که سالک باید ، همواره طی کند تا به مقام وصل برسد . (۱)
سیر نزد صوفیان دو گونه است : «سیر الی الله» و «سیر فی الله» ؛ سیر الی الله با شناختن خدا به نهایت می رسد امّا سیر در خدا «فی الله» را نهایتی نیست . (۲)
چون حق را نهایتی نیست . هُوَالبَاقِی بَعدَ فَناءِ کُلِّ شَیء «اوست ماندگار در حالی که همۀ موجودات به فنا رفته اند» . (شرح دیوان شمس تبریزی) (۴)
سَیرِ بیرون است ، قول و فعلِ ما سَیرِ باطن هست ، بالایِ سَما (مثنوی معنوی)
*
یردن چیقان آغاچ‌لار تیلی ثنالی قو‌ش‌لار
سبحان سؤین درویش‌لر دَوْراندادیر – دَوْراندا
درختان سر برآورده از خاک و پرندگان ثناگوی و درویشان دوستدار خداوند سبحان ، همه درحال ثنا و ستایش او هستند .
گیاهان و درختان در حال سجده برای خداوند
وَٱلنَّجۡمُ وَٱلشَّجَرُ يَسۡجُدَانِ ٦ و گیاه و درخت [برایش] سجده می‌کنند. (رحمن)
هر که در آسمان و زمین حتّی پرندگان در حال ستایش الله متعال
أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُۥ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱلطَّيۡرُ صَٰٓفَّٰتٖۖ كُلّٞ قَدۡ عَلِمَ صَلَاتَهُۥ وَتَسۡبِيحَهُۥۗ وَٱللَّهُ عَلِيمُۢ بِمَا يَفۡعَلُونَ ٤١
آیا ندیدی هر كه [و هر چه] در آسمان‌ها و زمین است و [حتی] پرندگانِ پرگشوده [در آسمان ، همگی] الله را به پاکی می‌ستایند . هر یک از آنان نیایش و ستایش خویش را می‌داند و الله به آنچه می‌کنند آگاه است.
*
آییل، عاشقیم ، آییل مجنون بو‌ل، خلقا یاییل
خلیل او‌غلی اسماعیل قُرباندادیر – قرباندا
ای عاشق ! به خود بیا و خیلی هوشیار باش ، همانند اسماعیل فرزند ابراهیم خلیل الله که عاشقانه بدون کوچکترین واهمه ای خود را کاملاً تسلیم نموده و به قربانگاه رفت .
ابراهیم (ع) خلیل الله (دوست خداوند)
… وَٱتَّخَذَ ٱللَّهُ إِبۡرَٰهِيمَ خَلِيلٗا ١٢٥ و الله ابراهیم را به دوستی خالصانه خود برگزید.
خلیل او‌غلی اسماعیل قُرباندادیر – قرباندا
ابراهیم خلیل الله : ابراهیم دوست خدا ، لقب خلیل الله برای حضرت ابراهیم علاوه بر احادیث از آیۀ ۱۲۵ سورۀ نساء گرفته شده است : وَٱتَّخَذَ ٱللَّهُ إِبۡرَٰهِيمَ خَلِيلٗا ( فرهنگ امثال و تعابیر قرآنی) (۵)
ذبح و قربانی اسماعیل (ع) توسط ابراهیم (ع)
فَبَشَّرۡنَٰهُ بِغُلَٰمٍ حَلِيمٖ ١٠١ فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ ٱلسَّعۡيَ قَالَ يَٰبُنَيَّ إِنِّيٓ أَرَىٰ فِي ٱلۡمَنَامِ أَنِّيٓ أَذۡبَحُكَ فَٱنظُرۡ مَاذَا تَرَىٰۚ قَالَ يَٰٓأَبَتِ ٱفۡعَلۡ مَا تُؤۡمَرُۖ سَتَجِدُنِيٓ إِن شَآءَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلصَّٰبِرِينَ ١٠٢ فَلَمَّآ أَسۡلَمَا وَتَلَّهُۥ لِلۡجَبِينِ ١٠٣ وَنَٰدَيۡنَٰهُ أَن يَٰٓإِبۡرَٰهِيمُ ١٠٤ قَدۡ صَدَّقۡتَ ٱلرُّءۡيَآۚ إِنَّا كَذَٰلِكَ نَجۡزِي ٱلۡمُحۡسِنِينَ ١٠٥ إِنَّ هَٰذَا لَهُوَ ٱلۡبَلَٰٓؤُاْ ٱلۡمُبِينُ ١٠٦ وَفَدَيۡنَٰهُ بِذِبۡحٍ عَظِيمٖ ١٠٧
ما [دعایش را مستجاب کردیم و] او را به تولد پسری بردبار بشارت دادیم . و چون [اسماعیل] به [سن نوجوانى و] حد تلاش [و همكارى] با او [= ابراهیم] رسید ، به وی گفت : پسرم ، در خواب [به من وحی می‌شود و] مى‌بینم كه تو را ذبح مى‌كنم . نظرت در این باره چیست؟» [اسماعیل] گفت : «پدرجان ، آنچه را به تو امر شده است انجام بده . ان شاء الله مرا [در برابر اجرای این فرمان ،] شكیبا خواهی یافت». هنگامی که هر دو تسلیم [فرمان پروردگار] شدند و [ابراهیم] او را به پیشانی [بر خاک] نهاد. به او ندا دادیم که : «ای ابراهیم ، یقیناً که خوابت را تحقق بخشیدی». ما نیکوکاران را اینچنین پاداش می‌دهیم . بی‌تردید ، این [خواب ،] آزمایشی آشکار بود [و ابراهیم از آن سربلند بیرون آمد]. و [جان] او را در ازای قربانی بزرگی بازخریدیم . (صافات)
*
طۇر داغیندا دۇران‌لار نیچه غایب ا‌رن‌لر
جمالینگنی گور‌ن‌لر فرماندادیر – فرماندا
مقیمان کوه مقدّس طور ، همراه با دیگر مردان عارف و خداجوی ـ که دیدار جمالت نصیب آنان شده ـ همه تحت فرمان تو هستند .
کوه طور سینا
« طور» به معنی کوه است ، کلمه « طور » ۱۰ مرتبه در قرآن مجید آمده است ،
طور به معنی نزدیک شدن نیز هست ، (واللهِ لا اطورُ بِهِ ـ به خدا به او نزدیک نمی شوم .) « طور » محل نزدیک شدن موسی (ع) به خداوند بوده است . (فرهنگ مبین) (۶)
این کوه از مشاهیر جبال جهان است و موسی پیغمبر علیه السلام در آنجا نور الهی را بر سر درخت دید و شرف تکلیم یافته و با خدا مناجات کرد و به پیغمبری رسالت یافت .
مراد از« طور سَینا » که در آیه ی ۲۰ سوره مؤمنون و «طور سینین» در آیه ی ۲ سوره تین آمده ، جبل موسی یا به اصطلاح معروفتر کوه طور است . و منظور از « طُوی » نیز که در سوره طه (۱۲) و نازعات (۱۶) آمده ، نام بخشی از صحرای سینا است .
*
دۏ‌لدوران بو دنیانی سؤزلأن هر دو جهانی
کُلِّ ایشینگ بیانی قُرآندادیر- قرآندا
قرآنی که شمولیت اش همۀ جهان را فرا گرفته و از این جهان و آن جهان سخن گفته ـ بیانگر همه چیز [برای سعادت مسلمان] ـ در لابلای قرآن توان یافت .
قرآن بیانگر همه چیز جهان
وَنَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ تِبۡيَٰنٗا لِّكُلِّ شَيۡءٖ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٗ وَبُشۡرَىٰ لِلۡمُسۡلِمِينَ ٨٩
و ما این کتاب [= قرآن] را بر تو نازل کردیم که روشنگرِ همه چیز است و برای مسلمانان، رهنمود و رحمت و بشارت است.
*
مخدومقلی،آچ دیل‌لر قۇللۇق قیل آی‌لار، ییل‌لار
ارته قۇللۇق‌سیز قۇ‌ل‌لار آرماندادیر- آرماندا
مختومقلی ، زبان به سخن باز گشا و در همه حال خدا را عبادت کن ، زیرا که فردای قیامت سرپیجی از بندگی ، پشیمانی و حسرت را به دنبال دارد .
آرمان : آرزو ، در این جا «حسرت» معنی می دهد ، حسرت همراه با آرزو . (۱)
داستان حسرت در روز قیامت مانند داستان کسانی است که با حضرت خضر در ظلماتی وارد غار شدند. در آنجا به افراد گفته شد هر کس از روی زمین چیزی بردارد و یا بر ندارد پشیمان می‌شود ، برخی گفتند اگر برداریم پشیمان می‌شویم ، پس چه لزومی دارد که بار خود را سنگین کنیم و بعضی هم مقداری برداشتند ، وقتی معلوم شد ، آن چیز گوهر گرانبها بود هر دو گروه پشیمان شدند ، هم آنها که برداشته بودند که چرا کم برداشتند و هم آنها که اصلا برنداشته بودند.
مسئله ای که قابل دقت و بررسی است اینکه در روز قیامت مؤمن و غیر مؤمن حسرت می‌خورند شاید به همین علّت قیامت را «یوم الحسرة» می نامند.
ترک اطاعت خدا و اطاعت نکردن از اوامر و نواهی الهی که در قالب اسلام و شرایع آن آمده ، موجب ندامت در قیامت است :
يَوۡمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمۡ فِي ٱلنَّارِ يَقُولُونَ يَٰلَيۡتَنَآ أَطَعۡنَا ٱللَّهَ وَأَطَعۡنَا ٱلرَّسُولَا۠ ٦٦
روزى كه چهره‌هایشان در آتش دوزخ دگرگون مى‌شود ، [با پشیمانی] می‌گویند : «ای کاش از الله و پیامبر اطاعت کرده بودیم!» (احزاب)
…………………………
۱ . پرنیان هفت رنگ ، اعظمی راد ج۳ ۲. فرهنگ اصطلاحات عرفانی ، دکتر دانش پژوه ۳ . دیوان فراغی ، عاشور پور ج ۲ ، توضیحات اعلام ۴. شرح دیوان شمس تبریزی ،کریم زمانی ۵. فرهنگ امثال و تعابیر قرآنی ، معینی ۶. فرهنگ مبین ، مهدوی ۷. قرآن مجید ۸. نرم‌افزار دیوان مخدومقلی فراغی ، با همکاری استادان عطا گزلی، تاقی زاده ، گری ۹. سایت جامع التفاسیر و الترجمات .
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.