سلسله مقالات فرهنگ قرآنی و اسلامی فراغی (۱۳)
(با همکاری بنیاد فرهنگی نظریه همگرایی تمدن ها)
حضرت محمد (ص) از دیدگاه عارف مخدومقلی فراغی
تحقیق : حافظ اراز محمد آخوند یمرلی
فهرست مطالب :
۱ـ خلقت نور حضرت محمد (ص) قبل از خلقت عالم۲ـ لولاک لما خلقت الأفلاک۳ـ پیامبر اسلام رحمتی براى جهانیان۴ـ حوادث شگفت هنگام ولادت حضرت محمد (ص) ۵ ـ قریش نام طایفه ی حضرت محمد (ص) ۶ ـ نام و اوصاف حضرت محمد (ص) در دیوان فراغی۷ـ جنگ بَدر۸ ـ جنگ اُحُد۹ـ جنگ خَیبر ۱۰ـ مِعراج حضرت محمد (ص) ۱۱ـ مَرْکَب آسمانی پیامبر اسلام در سفر معراج۱۲ـ معجزه ی شقّ القمر محمد(ص) ۱۳ـ حضرت محمد (ص) آخرین پیامبر۱۴ـ حضرت محمد (ص) افضل پیغمبران۱۵ ـ محمّد (ص) سرور هر دو جهان۱۶ـ چهار یار خلفاء راشدین۱۷ـ منکر حضرت محمّد (ص) کافر است۱۸ـ اسلام بهترین دین است۱۹ـ ارکان پنجگانه ی اسلام۲۰ـ قرآن ، کتاب آسمانی دین محمّد (ص) ۲۱ـ جبرائیل : فرشته ی وحی۲۲ـ دوستی و محبت وافر فراغی به پیامبر اکرم (ص) ۲۳ـ رحلت حضرت محمّد (ص) در ۶۳ سالگی۲۴ـ شفاعت حضرت محمد(ص) ۲۵ـ دعای پایانی
۱ـ خلقت نور حضرت محمد (ص) قبل از خلقت عالم
حدیث : كنتُ أوّلَ النّاسِ في الخَلقِ ، و آخِرُهُم في البَعثِ ( الجامع الصغیر ، رقم حدیث۶۴۲۳ )
من نخستين كسى هستم كه آفريده شد و آخرين پيامبرى هستم كه مبعوث گشت .
ـ حدیث : كنت نبيا وآدم بين الروح والجسد ( الجامع الصغیر ، رقم حدیث۶۴۲۴ )
من نبی بودم آنگاه که آدم بین روح و جسد بود.
اوّل اۏل کیم حق یاراتدی بارچا عالمدن بورون
مصطفی نینگ نورونی خورشید تابان ایله دی
*
بارچادان اعلا یاراتدی اصل نورِ پاکینی
*
۲ـ لولاک لما خلقت الأفلاک
اشاره است به حدیث قدسی که خدای تعالی خطاب به رسول اکرم صلی اﷲ علیه و سلّم فرموده است : « لولاک لما خلقت الافلاک » ؛ اگر تو نبودى ، جهان را نمى آفریدم .
نیچه مۆنگ پیغمبر اۏل ، موسی کلیم الله کیبی
قالدی‌لار حیراندا لَولاکَ خلقتینگ گؤرگچ رسول
*
پاشماغی تاج او‌لموش عرش کلّه‌سینه یا، محمد رسول الله حقی اۆچین!
*
بو درگاهی دورار قربت، اگر اول حده‌ی وحدت
محبتنینگ مقامیندا آنینگ از وصفی لَوْلا‌دیر
*
فلک‌لر نردبانی‌دیر، زمین سایاسینا محتاج
ایکی نَعْلَیْنی عرشینگ کلّه‌سینده تاجِ اعلا‌دیر
*
بارچادان اعلا یاراتدی اصل نورِ پاکینی قدّی‌غا قیلدی مناسب خلعتِ لولاکینی
*
خذمتینگدا سیر ادرلر لیلة المعراج‌نی
اول خدا سویگن اوچین قویدی باشینگا تاج نی
*
۳ـ پیامبر اسلام رحمتی براى جهانیان
وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ : ما تو را جز براى رحمت جهانیان نفرستادیم .
عموم مردم دنیا اعم از مؤمن و کافر همه مرهون رحمت تو هستند، چرا که نشر آیینى را به عهده گرفتى که سبب نجات همگان است.
ایکی دنیا بۏلدی خوشنود، رَحمتینگ گؤرگچ رسول
*
۴ـ حوادث شگفت هنگام ولادت حضرت محمد (ص)
به هنگام میلاد رسول خدا، اتفاقات شگرفی به ظهور رسید و بسیاری از مورخان، از حوادث زیر، مقارن ولادت یاد کرده اند:
ایوان کسری در مداین ، لرزید و 13 یا 14 کنگره آن فرو ریخت ـ آتشکده فارس ، پس از هزار سال ، خاموش شد ـ دریاچه ساوه خشک گردید ـ بت ها ، همگی به رو درافتادند ـ نوری درخشش پیدا کرد که فضای مکه را روشن نمود ـ شیاطین که تا آن لحظه به عالم بالا راه داشتند و صدای ملائکه را می شنیدند ، برای همیشه ، طرد شدند. (تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 55)
دۆشدی بیر خۏشلوق جهانا نُصرتینگ گؤرگچ رسول
سرنگون بۏلدی صنم‌لر، لَمعَتینگ گؤرگچ رسول
*
سن که گلدینگ دُنیأگه، بُت‌لار بۏ‌لۇ‌ندی سرنگون
آرتدی اسلام شهرتی، کافرلار اۏلدی هم زبون
*
۵ ـ قریش نام طایفه ی حضرت محمد (ص)
قُرَیش ، از مشهورترین و مهم‌ترین قبایل عرب در حجاز که پیامبر اکرم (ص) نیز از آن قبیله بوده است.
رسول الله اۏل قریشدان نه جفالار چکیپ گچدی
*
۶ ـ نام و اوصاف حضرت محمد (ص) در دیوان فراغی
اول – د‌سلاپ باریپ خیبر داغیندا کافرلار قانینی ساچدی محمد
*
حُرمتینا احمدینگ گناهیم گذشت ایله!
صنعونگ دۆشۆپ شَوقونا اتدینگ احمد ذَوقونا
*
بو چولده رحم ایله غریب حالیما عالمنی یاراتغان، سبحان، شفا بر!
چوخ ایذالی، دردلی شیرین جانیما یا مصطفی، فخر جهان، شفا بر!
*
رسول الله اۏل قریشدان نه جفالار چکیپ گچدی
*
والضحی دیر یوزلرینگ هر بیری گه ماه و لیل
*
۷ـ جنگ بدر
غَزْوه بَدْر ، نخستین جنگ با فرماندهی پیامبر(ص) ، میان مسلمانان و مشرکان قریش پس از هجرت پیامبر به مدینه، در هفدهم رمضان سال دوم هجری در منطقه بدر روی داد . در این جنگ ، مسلمانان علی‌رغم کم‌شمار بودن به پیروزی رسیدند و چند تن از بزرگان مشرکان کشته یا اسیر شدند . این پیروزی جایگاه مسلمانان در مدینه را تثبیت کرد . این غزوه جزو معدود جنگ‌هایی است که در قرآن ذکر شده و نمونه‌ای از امدادالهی دانسته شده است.
محمد باشلادی بدرینگ جنگینده بیر نیچه کافرلار قالدی چنگینده
شاهِمردان چیقیپ گلدی سونگوندا آتینگ گؤوره‌سیندن آل قان ساچدی‌لار
*
قول گؤتریپ، رسول آغلار قۏوشاشدی غنچا‌لار، باغلار
بدرینگ اۇرۇشیندا داغلار یدی آیلاپ دۇمان اۏلدی
*
۸ ـ جنگ اُحُد
غزوه احد از غزوه های مشهور پیامبر(ص) با مشرکان مکه که در سال سوم هجری در کنار کوه اُحُد به وقوع پیوست . قریشیان پس از شکست در غزوه بدر و به خونخواهی کشتگان بدر، آماده نبردی دیگر به فرماندهی ابوسفیان، با پیامبر(ص) و مسلمانان شدند .
نتیجه اولیه این جنگ ، شکست مشرکان بود ؛ اما گروهی از تیراندازان که پیامبر(ص) آنان را به فرماندهی عبدالله بن جبیر بر کوه عینین در سمت چپ کوه احد قرار داده بود ، به گمان پیروزی ، کوه را ترک کردند . مشرکان نیز با عبور از همین منطقه ، از پشت به مسلمانان حمله کردند و آنان را شکست دادند . در این جنگ ، خسارت سنگینی به مسلمانان رسید ؛ از جمله شهادت حدود هفتاد نفر از مسلمانان ، شهادت حمزة بن عبدالمطلب و مُثله‌شدن وی ، جراحت بر صورت پیامبر(ص) و شکستن دندان وی.
جای‌سیز جبری کؤپدۆر کؤنه جهانینگ حق عشقینه صرف ات بولدوقچا مالینگ
احد اوروشیندا اول مصطفیٰ‌نینگ ایکی دیشی شهید دۆشن گۆن‌لر، هی!
کافرلار قصد اتدی رسول جانینا رسول دعا قیلدی دنیا مالینا
داغلاردان ایکی داغ رسول آلینا آلتین-کۆمۆش بۏلۇپ، سۆیشن گۆن‌لر، هی!
*
۹ـ جنگ خیبر
غزوه خیبر به جنگ میان مسلمانان در زمان پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و یهودیان خیبر گفته میشود که به پیروزی مسلمانان سرانجامید.
اول – د‌سلاپ باریپ خیبر داغیندا کافرلار قانینی ساچدی محمد
*
آزادی:
حقینگ رسولی ـ پیغمبر خیبردا نأچه اۇرۇشدی؟!
مخدومقلی:
خیبر داغیندا پیغمبر چون یدی آیلاپ اۇرۇشدی
*
۱۰ـ معراج حضرت محمد (ص)
معراج ، به عروج پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آسمان‌ها گفته میشود. طبق گزارش منابع دینی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از مکه به مسجدالاقصی و از آنجا به آسمان‌ها عروج کرد. در شب معراج با ملائکه دیدار و گفتگو نمود ، جایگاه اهل بهشت و اهل دوزخ را مشاهده کرد ، با برخی از پیامبران دیدار کرده و گفتگویی میان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خداوند صورت گرفته که به حدیث قدسی مشهور است. داستان معراج در دو سوره اسراء و نجم آمده است.
لو‌و ییلی دوشدی معراج قُلّه‌سینا بُراق مۆنۆپ چیقدی عرش پلّه‌سینه
پاشماغی تاج او‌لموش عرش کلّه‌سینه یا، محمد رسول الله حقی اۆچین!
*
مُحَمَّد گلر دییپ آسمان ایشیگنه ملک‌لر مُشک ایله عنبر ساچدی‌لار
باغلی ا‌ردی، آچیلمازدی او‌ّلدان قیرق گوندن ایلری قاپی آچدی‌لار
*
میکاییل ، اسرافیل، عزراییل بیله گلدی‌لر، دوردولار جبراییل بیله
سیر اتدی سلسبیل، زنجبیل بیله کوثر آریغیندان ایچدی محمد
معراجینگ گیجه‌سی سیره باراندا اول جبراییل امین بیله یؤر‌نده
بهشت قاپی‌سیندا گلیپ دو‌راندا «بسم الله» دییپ، ایشیک آچدی محمد
*
اۏل شب معراج خبر یتگچ سانگا معشوقدان
عرش-فرش اۏلمۇش تَجلّی، چون مونونگ دک شَوْقدان
بو مُقَرِّب‌لر بَسی با بهره‌دیر بو ذَوْقدان
هم بساط قرب اۆزره باردینگ اۏ‌تو‌ردینگ فَوْقدان
قۏیدی دیش بارماقغا مۇنلار قربتینگ گؤرگچ رسول
*
آزادی:
قایسی قلعه‌نینگ دیواری
محمدله معراج آشدی؟!
مخدومقلی:
مقدس شهرینگ دیواری
محمدله معراج آشدی
*
یا رسول الله! دیییپ، آندان گیدر بولدی بُراق
لیلة المعراج گیجه‌سی تانگری یتیردی قیراق
یدی آسمان ایشیگین آچدی ملایک بی‌سوراغ
دورت دون گلدی سانگا یاشیل، قیزیل هم ساری، آق
بیری‌سین سؤیۆپ آلدینگ، شول بولدی رازینگ، یا رسول
*
خذمتینگدا سیر ادرلر لیلة المعراج‌نی
اول خدا سویگن اوچین قویدی باشینگا تاج نی
*
۱۱ـ مَرْکَب آسمانی پیامبر اسلام در سفر معراج
بُراق ، مرکب پیامبر اسلام در سفر شبانه آن حضرت از مسجد الحرام به مسجدالاقصی ( = دورترین مسجد) که در سوره اسراء ، به آن اشاره شده است. رفرف نیز نام یکی از دو اسب حضرت رسول که در شب معراج سوار شده بود .
بُراق گوکدن گلیپ ، یره ایننده رَفْرَف مۆنۆپ ، عرشا اوچدی محمد
*
بُراق آتی مونوپ، قالدی آسمانا رفرف مۆنۆپ، معراج آشان گۆن‌لر، هی!
*
لو‌و ییلی دوشدی معراج قُلّه‌سینا بُراق مۆنۆپ چیقدی عرش پلّه‌سینه
*
گلسین دیییپ خبر گلگچ حبیبدن بُراق مۆنۆپ چیقدینگ ارضِ شریفدن
*
اول عذابُ‌النّاردان بولموش سنینگ یۏلۇنگ ییراق
اؤزۆنگی قیلمیش خدا فردوسِ اعلا هم بُراق
*
۱۲ـ معجزه ی شقّ القمر محمد(ص)
شَقّ‌ّالقَمَر به عربی) : انشقاق‌القمر (معجزه‌ای است که در روایات اسلامی، به پیامبر اسلام محمد نسبت داده شده، و گفته شده که ماه به اشارهی وی از هم شکافته و دونیم شده‌است و پس از مدت زمان کوتاهی دو نیمه ماه دوباره به هم متصل شده‌اند. این یکی از معجزات منسوب به محمد است که از آیات ۱–۲ سوره قمر مأخوذ شده است .
خرما دؤرأپ خشک آغاچدان ال بیلن آی یاردی عرشدان
*
دییدی‌لر: “سلطان عالم” آدینگا اصدق بۏلا
معجزینگ‌نینگ بیریسی گؤرستگه‌لی اول شَق بیله
عرش اۆستۆنه چیقیپ راز آیدیشار سن حق بیله
آی، بۇلۇتدان کیم اشارت ایله‌‌‌دینگ بارماق بیله
گنبدِ خضراغا چیقمیش‌لار گناهیم، یا رسول
*
۱۳ـ حضرت محمد (ص) آخرین پیامبر
مسلمانان پیامبر خود را خاتم‌الانبیا می‌دانند ؛ آخرین پیامبری که ظهور کرده . آیه ۴۰ سوره احزاب از قرآن ، کتاب مقدس مسلمانان هم به همین موضوع اشاره دارد.
پیغمبر یۏق ایزیندان نور دؤکۆلر یۆزۆندن
عالم اونونگ سؤزۆندن تاپدی نظامی- قرار
*
پیغامبر باری‌نینگ اوّلی آدم آخری محمد اولاردیر خاتم
*
محمدنی سرور ایلأپ جهانا دییدی: «پیغمبرِ آخر زمانا»
*
۱۴ـ حضرت محمد (ص) افضل پیغمبران
جمله پیغامبرینگ آدم اوّلی
محمددیر باریسیندان افضلی
*
حق سنی سرور یاراتدی، پادشاهیم یا رسول
انبیا سر دفتری، نوری اللهیم یا رسول
*
یوز ییگریمی دورت مونگ ینه یدی یوز پیغمبری
اوچ مونگ اون اوچ مُرسلینگ ـــ آنلارینگ داخی، تاجِ سری
یوز ییگریم دورت مونگ دُرّدانأنینگ سن-سن باش گوهری
*
۱۵ ـ محمّد (ص) سرور هر دو جهان
ایکی دنیانینگ سروری محمد مصطفی قانی؟
*
محمدنی سرور ایلأپ جهانا دییدی: «پیغمبرِ آخر زمانا»
*
حق سنی سرور یاراتدی، پادشاهیم یا رسول
انبیا سر دفتری، نوری اللهیم یا رسول
*
۱۶ـ چهار یار خلفاء راشدین
ابوبکر، عمر، عثمان و علی اۏنۇنگ چاریاری بولدی، دوستلار هی
*
چاریارِ باصفانی ساقیِ کوثر قیلیپ ایکی عالمنینگ چراغی نورِ ایمان ایلهدی
*
۱۷ـ منکر حضرت محمّد (ص) کافر است
اول أر پادشاه بۏلۇپ، آلدی جهانی هر کیم منکر بولسا یۏقدۇر ایمانی
*
هر کیم منکردیر اول أره کافردیر، بی ایمان اۏلدی
*
۱۸ـ اسلام بهترین دین است
ایکی جهانینگ سروری دین محمد مصطفی‌‌دیر
*
۱۹ـ ارکان پنجگانه ی اسلام
بأش شرطی برجای قیل مسلمان بولسانگ یؤری محمدینگ دینی بیلأنی
*
۲۰ـ قرآن ، کتاب آسمانی دین محمّد (ص)
حقدان نزول اولدی موسیٰ‌غا تورات داود زبور اوقیپ، قیلدی مناجات
انجیل وصفین عیسی ایلهدی اثبات محمد شانیندا فرقان یاراتدی
*
امت پیغامبر اۇیدی قرآنا حبیبیم نور سالدی عالم- جهانا
*
۲۱ـ جبرائیل : فرشته ی وحی
جبرائیلدان وحی ایندریپ روانا کافرلارا شاه مردان یاراتدی
*
سوره‌ی «اقرا» سانگا مژده گتیردی جبرائیل
*
۲۲ـ دوستی و محبت وافر فراغی به پیامبر اکرم (ص)
“سؤیموشم سنی”
یا حبیب، حق رسولی سن چین جاندان سؤیمۆشم سنی
درویشلر قدر گیجه‌سین سؤین دک سؤیمۆشم سنی …
*
“جانا درمان یا رسول”
بو منینگ جانیم سنینگ یو‌لونگدا قربان، یا رسول
هر نه کیم قیلسانگ جفا بو جانا درمان، یا رسول
سؤیۆبأن، بار ایله‌میشدیر سنی رحمان، یا رسول
قو‌للو‌غینگدا انتظاردیر، اوشبو جهان، یا رسول …
*
“ای پری (سکیز اوچماخ لأله‌سی)”
مسکنی مکه مدینه، سکیز اوچماخ لأله‌سی
هر سوزونگ ایزیندا یوزمونگ قمری، بلبل نالاسی
شام چراغدیر عالمه، اول گُل یوزۆنگ‌نینگ شعله‌سی
قامتی سروِ بلندی، ای نوری حقنینگ واله‌سی
سیر ادن دوقوز فلک آسمانی سن سن، ای پری …
*
ماه‌لارینگ تأجی سن، گؤزلر چیراغی گؤکده ملک، یرده بشر یگ‌رأگی
زمینینگ رافعی، گؤگۆنگ دیره‌گی لَوْحِ محفوظدا هم سمادا بللی
اؤنگکۆلر قیمّتینگ بیلمأن غَبی‌لار آز بهایا ساتدی نیجه صبی‌لار
آرزو ادیپ گچمیش اؤنگکی نبی‌لر جلیل رحمتی سن، ثنادا بللی
محبّتینگ تنده، یۆرکده، جاندا نه بیر جاندا، بلکی، جمله جهاندا
*
جوارینگدا جدالارغا، کویونگده جان فدالارغا
سنی ایستان گدالارغا، زکات حُسنونگدا اَوْلا‌دیر
اگر من بیر گناهکارینگ، همیشه عاشق زارینگ
یوزون گورمه‌سم اول یارینگ، هاچان کؤنگلۆم تسلّا‌دیر
فراغی نیچه وقت اولدی، خبر تاپماس من اول یاردان
یانار من آتش عشقا، بو نه ترخوس تولا دیر
*
۲۳ـ رحلت حضرت محمّد (ص) در ۶۳ سالگی
مخدومقلی، اؤزگه دینی بۏزدولار اقلیم – اقلیم، شهر-شهر گزدی‌لر
جفا چکیپ، اسلام دینین دۆزدۆلر آلتمیش اوچ یاشیندا گچدی محمد
*
حمدینگا دیللر قصوردیر، عرش و فرش‌لر آغلادی
بی دهان و بی زبان اۏت‌لار، آغاچ‌لار آغلادی
اشک آبین جوشدوریب، بو داغ و داشلار آغلادی
یدی گۆن کعبه داشیندا قۇرت – قۇشلار آغلادی
آیدیار مخدومقلی ، بو فرقتینگ گؤرگچ رسول
*
جهان ایشی دیر جفا کیم گوردی آندان وفا
حقینگ دوستی مصطفا قالمامیش بو روزگار
*
۲۴ـ شفاعت حضرت محمد(ص)
شفاعتینگ دریغ اتمه غریبدان محشر گون یتیرگین مرادا بللی
*
شافع المُذْنِبین محشر گۆنۆنده مقامِ اعلا سن حقینگ یۏلۇندا
شام و سحر امّتلارینگ تیلینده مؤمن دیله‌گینده، دُعادا بللی
*
امتی‌نینگ شافعی، مخدومقلی‌نینگ منظری
اول محمد، احمدی مختاری گؤردۆم – شوندادیر
*
حق تعالی مصطفی‌نی بارچادان اعلا قیلیپ عاصی و جافی بنده‌لرگه راحت جان ایلهدی
*
قورت-قوش بیلن بارچا آدم دیره‌لر دؤرت مقرّ‌ب ملایکه بویرولار
بیر بُراقا طلّا ایه‌ر قۏیۇلار محمّده انعام بولسا گرکدیر
دؤرت مُقَرِّب ملایک‌لر گزرلر بیر براقی طُرفه عجب بزأرلر
طلّا ایه‌ر لعلی-گوهر دۆزرلر محمد قبرینه گلسه گرکدیر
صدا چیقار فرشتأنینگ بیریندن ”تۇرغۇل، محمّد!” دییپ یاتان یریندن
“لبّیک!” دیییپ تورار یاتان یریندن” وای، امّتیم!” دیییپ دۇ‌رسا گرکدیر
رسول جبرائیلدان اول دم سو‌راغای ”امّتیمینگ حالی نه بولدی؟” دییگه‌ی
یر اۆزره باشینی سجدأگه قۏیغای سۏنگرا حقدان الهام بولسا گرکدیر
“مقصدینگ امّتینگ بولسا حبیبیم بردیم لایق بولسا قایسی بهشتیم
بهشت ایچره باریپ بولونگلار مقیم ” تانگری بیله احسان اتسه گرکدیر
*
بیر بُراقی حُلّه بیله بزأرلر آلتین – کوموش، قیزیل – یاشیل دۆزرلر
دورت فرشته دیریلیبأن گزرلر محمد قبرینا گلسه گرکدیر
صدا چیقار فرشتأنینگ پریندن ”لبیک!” دیییپ تو‌رو‌پ گلر یریندن
قبر یاریلار، قوم دوکولر سریندن ”وای، امّتیم!” دیییپ قالسا گرکدیر
کؤنگۆل قایغا دوشر محشر غمیندان ”قانی امتیم؟” دییپ سورار امین‌دن
باشین سجدأ قو‌یار، قالماز زمیندن ”قال!” دییپ، حقدان فرمان بولسا گرکدیر
*
هم ینه میزان چکیلیپ، اۏلا محشرنینگ گونی
کؤپ اینانجیم سن تورور سن، اۇلی دیوان، یا رسول
*
۲۵ـ دعای پایانی
بیز بیچاره امتینگ امت محمدینگ
حُرمتینا احمدینگ گناهیم گذشت ایله!
صنعونگ دۆشۆپ شَوقونا اتدینگ احمد ذَوقونا
آسمان، زمین حقینا گناهیم گذشت ایله!
……………………………………………………………….
منابع :
۱ـ قرآن مجید
۲ـ التاج الجامع للأصول فی أحادیث الرسول
۳ـ نرم‌افزار دیوان مخدومقلی فراغی ، با همکاری استادان عطا گزلی، تاقی زاده ، گری .
۴ـ سایت جامع التفاسیر و الترجمات .
۵ ـ با اختصار از مقالات سایت های مختلف
۶ ـ الجامع الصغیر
۷ـ تاریخ یعقوبی
