آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۳۰)
بسم الله الرحمن الرحیم
آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۳۰)
(با همکاری بنیاد فرهنگی نظریۀ همگرایی تمدن ها)
تحقیق و بررسی : حافظ اراز محمد آخوند یمرلی
(صفحۀ ۱۴۲ تا صفحۀ ۱۴۹ بر اساس نسخۀ قاضی فراغی)
(صفحۀ ۱۴۰)
1- سلیمان (ع) تنها وارث نبوت و حکومت داود (ع):
وَوَهَبۡنَا لِدَاوُۥدَ سُلَيۡمَٰنَۚ نِعۡمَ ٱلۡعَبۡدُ إِنَّهُۥٓ أَوَّابٌ ٣٠ (ص/۳۰)
و سلیمان را به داود عطا کردیم؛ نیکو بنده‌ای بود [و] بی‌تردید، بسیار توبه‌کار بود.
وَوَرِثَ سُلَيۡمَٰنُ دَاوُۥدَۖ … (نمل/۱۶)
و سلیمان از داود [علم و نبوت و پادشاهی را] میراث برد …
داود پیغامبرینگ اۏغلی
اول سلیمان پادشادیر
*
و نیز در این مورد:
داوود اؤلدی، فرزندینه یر قالدی
خداییمدان اۏنگا بیر یۆزۆک گلدی (ص۳۳۹ )
*
(صفحۀ ۱۴۴)
2- کافران اهل ظلمت و تاریکی اند :
ٱللَّهُ وَلِيُّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ يُخۡرِجُهُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِۖ وَٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ أَوۡلِيَآؤُهُمُ ٱلطَّٰغُوتُ يُخۡرِجُونَهُم مِّنَ ٱلنُّورِ إِلَى ٱلظُّلُمَٰتِۗ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلنَّارِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٢٥٧ (بقره/۲۵۷)
الله یاور [و کارسازِ] کسانی است که ایمان آورده‌اند؛ آنان را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون می‌بَرد؛ و کسانی که کافر شدند، [کارساز و] یاورشان طاغوت است [که] آنان را از نور [ایمان و علم] به سوی تاریکی‌ها[ی کفر و نادانی] بیرون می‌بَرد. آنان اهل آتش هستند [و] در آن جاودانند.
مخدومقلی:
نه ظلماتدیر، قمر شعله‌سین سالماز؟
او‌ستاد بو‌لسانگ، بیزه موندان خبر بر!
ذنوبی:
کفّار اهلی ظلماتدیر قمرسیز
بیزی او‌ستاد بیلسنگ، خبر بیله‌دیر!
*
۳ـ عالم بی عمل، درخت بی ثمر است:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفۡعَلُونَ ٢ كَبُرَ مَقۡتًا عِندَ ٱللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفۡعَلُونَ ٣ (جمعه/۲،۳)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی را می‌گویید که [به آن] عمل نمی‌کنید؟ نزد الله سخت ناپسند [و موجب خشم] است که چیزی را بگویید که [به آن] عمل نمی‌کنید.
أَتَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبِرِّ وَتَنسَوۡنَ أَنفُسَكُمۡ وَأَنتُمۡ تَتۡلُونَ ٱلۡكِتَٰبَۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ٤٤ (بقره)
مَثَلُ ٱلَّذِينَ حُمِّلُواْ ٱلتَّوۡرَىٰةَ ثُمَّ لَمۡ يَحۡمِلُوهَا كَمَثَلِ ٱلۡحِمَارِ يَحۡمِلُ أَسۡفَارَۢاۚ … (جمعه/5)
مخدومقلی:
ـ اول نه باغدیر، آندا میوه تاپیلماز؟
ذنوبی:
ـ عملسیز عالم‌لار باغدیر ثمرسیز
توضیح :
«عالم بی عمل، به درخت بی ثمر، ابر بی باران، نهر بی آب، زنبور بدون عسل، سوزن بدون نخ و الاغی که کتاب حمل می کند، تشبیه شده است. عمل، حجّتی بر علیه انسان است. علم بدون عمل، حجّتی بر علیه انسان است. علمی که به آن عمل نشود، مانند گنجی است که از آن انفاق و استفاده نشود.
در روایات، عالم بدون عمل به درخت بدون فایده و میوه تشبیه شده است و معمولاً مردم از آدمی که به حرفش عمل نمی‌کند بدشان می‌آید.
پس آدمی که سر حرفش نمی‌ماند و به سخنی که می‌گوید عمل نمی‌کند، هم مبغوض خالق است و هم مبغوض مخلوق. مراد از عمل کردن به سخن، سخن درستی است که می‌گوید نه سخنان نادرست و بیپایه که اصلاً نباید به آنها عمل کند. » (۳)
*
(صفحۀ ۱۴۷)
۴ـ دنیا بازیچه است و آخرت حیات حقیقی:
وَمَا هَٰذِهِ ٱلۡحَيَوٰةُ ٱلدُّنۡيَآ إِلَّا لَهۡوٞ وَلَعِبٞۚ وَإِنَّ ٱلدَّارَ ٱلۡأٓخِرَةَ لَهِيَ ٱلۡحَيَوَانُۚ لَوۡ كَانُواْ يَعۡلَمُونَ ٦٤ (عنکبوت/۶۴)
این زندگی دنیا جز سرگرمی و بازی نیست؛ و قطعاً، سرای آخرت فقط زندگی (حقیقی) است، اگر (برفرض) می دانستند.
دوستلار، بیل باغلامانگ کونه دنیاگه
بو دنیا بازیگر، بیلینگ، آل ادر
*
و نیز ابیاتی دیگر در مورد مذمّت دلبستگی دنیا و بازیگری دنیا :
حریص نفسینگ اؤتدۆرمز
قاچار دنیا، یتدیرمز
عُمرونگ اؤتر، توتدورماز
بو بازیگر زمانا (ص۷۶ )
*
دنیا اوّل بَدَل، قَلْبدیر، قلّا‌بدیر
چرخِ چنبر بازیگرِ کذّابدیر
دنیا بیر دریادیر، آدم حُبابدیر
حُباب سوودا باقی قالماز، یارانلار! (ص۱۱۷ )
دنیا یالانچیدیر، حرص و هوسدیر
یالانچیغا بیل باغلاماق عبث‌دیر
حرامی‌دیر، حرامزادا نأکسدیر
بیر عهد و پیماندا دورماز، یارانلار! (ص۱۱۷)
مخدومقلی، دنیا فانی‌دیر، فانی
حسرت منزلی‌دیر اؤلومینگ کأنی
بازاریندا متاع آدمینگ جانی
آندان باشغا متاع بۏلماز، یارانلار! (ص۱۱۷ )
*
مالِ دنیا اسسی برمز،
بازیگر دیر، آلدا دیر(ص۳۷۰ )
توضیحات:
۱ـ «لَهْو» به معنای سرگرمی و کارهایی است که انسان را به خود مشغول می دارد و از مسائل اصولی زندگی منحرف می کند و دنیا نیز این گونه است.
۲ـ «لعب» به معنای کارهایی است که نوعی نظم و هدف خیالی دارد و انسان را به بازی می گیرد.
در بازی، یکی وزیر، یکی فرمانده ی لشگر و یکی دزد می شود، ولی در پایان بازی روشن می شود که همه ی نقش ها خیالی بوده است.
۳ـ «حَیَوان» حیات حقیقی که فنا و رنج و ناراحتی و ترس وتضاد در آن نیست و انسان ها به دنبال خیالات و بازیگری نیستند، همان زندگی اخروی است. » (۵)
*
(صفحۀ ۱۴۸)
۵ـ آیا پاداش نیکی جز نیکی است ؟!
هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ ٦٠ آیا پاداشِ نیکی جز نیکی است؟ (رحمن/۶۰)
*
ضرب المثل عربی: الإِنسانُ عَبیدُ الإِحسان
انسان بندۀ احسان و محبّت است .
*
شعری عربی :
أحِسن إلی النّاس تستعبد قلوبهم
فَطالما استعبد الإنسانَ إحسانُ.
ترجمه : به مردم نیکی کنید تا دل هایشان را به دست آورید، چه بسا احسان و نیکی کردن قلب انسان را به بند می کشد
بریمینگ بو‌لسا هر قاندا
گورن سانگا بولار بنده
*
ابیاتی در بارۀ خیر و احسان کردن:
تانگلا اول توفیق‌لی قول‌لار مرشدینه دالدا دیر
هر کیشی احسان ادر، احسانی آنینگ آلدا دیر
*
آت برن ــ براق مۆنر، دۏن احسان اتمیش
دۏنی حُلّه بۏلۇپ، گلسه گرکدیر.
*
عاشقلار ترک جان اتسین
گوزده یاشین روان اتسین
قوچ ییگیتلر احسان اتسین
احسانی ریگان گیتمزمیش
*
حق یو‌لو‌ندا هر کیم خیر احسان قیلار
قیامت گۆن بیر یرینه اون گلر
*
۶ـ با مردم به زبان خوش سخن بگویید:
…وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسۡنٗا … ٨٣ با مردم با خوش زبانى سخن گویید. (بقره/۸۳)
بیلسنگ خوش گفتار آچاو‌ر
بیلمه‌سنگ ام سام گچه‌و‌ر
*
اول ییگیده حیوان دییرلر
شیرین گفتاری بۏلماسا (ص۶۳ )
*
(صفحۀ ۱۴۹)
۷ـ جراحات زبان هرگز بهبودى نيابد:
سوز یاراسیندان قاچاو‌ر
تیغ یاراسی بیتر گیدر
ضرب المثل: زخم زبان بدتر از زخم شمشیر است
زخمی که بر اثر شمشیر بر بدن انسان ایجاد می شود، در نهایت خوب می شود اما زخمی که در اثر سخنی، دل فردی را می شکند، هرگز فراموش نمی شود.
گاه ممكن است تأثير سخن در آزردن اشخاص و ناراحت كردن آن ها از حمله كردن با سلاح بيشتر باشد،
همان گونه كه شاعر عرب مى گويد:
جِراحاتُ السِّنانِ لها التِيامٌ
وَلا يَلتامُ ما جَرَح اللِّسانُ
جراحات نيزه ها ممكن است بهبود يابد ولى اى بسا كه جراحات زبان هرگز بهبودى نيابد. به همين دليل است كه بعضى نام «لسان» را «سنان» گذاشته اند.
زبان آدمى به راستى از عجايب مخلوقات پروردگار است. قطعه گوشتى بيشتر نيست اما كارهاى حيرت آورى انجام مى دهد.
*
۸ ـ حسابرسی دقیق اعمال در روز قیامت:
فَمَن يَعمَل مِثۡقَالَ ذَرَّةٍ خَيۡرٗا يَرَهُۥ ٧ وَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ شَرّٗا يَرَهُۥ ٨ (زلزله/۷،۸)
آنگاه هر کس به اندازۀ ذره‌ای کار نیک انجام داده باشد، [پاداشِ] آن را می‌بیند ؛ و هر کس به اندازه ذره‌ای کار بد کرده باشد، [کیفرِ] آن را می‌بیند.
وَٱلۡوَزۡنُ يَوۡمَئِذٍ ٱلۡحَقُّۚ فَمَن ثَقُلَتۡ مَوَٰزِينُهُۥ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٨ وَمَنۡ خَفَّتۡ مَوَٰزِينُهُۥ فَأُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓاْ أَنفُسَهُم بِمَا كَانُواْ بِآيَاتِنَا يَظۡلِمُونَ ٩ (اعراف/۹)
مختومقلی بارسنگ موندان
خیری – شر سورارلار سندن
*
ابیاتی دیگر از فراغی در این موضوع :
*
مۇندا نه ایش اتسنگ، آندا گورر سن
یاغشی‌دیر، یاماندیر اول گون بو ایشی
*
ذرّه ذرّه بیر- بیر سورسالار حساب
روسیاه ، شرمنده ، برر سن جواب
*
میزان تره زی گه سالیپ اعمالی
خیراً ، شرّاً عزم قیلیشماق باردیر
*
حساب ایلأپ، خیر- شرینگ چکرلر
یا ملک میزانین قو‌رسا گرکدیر
*
یاغشی-یامان، ادن ایشینگ باشینگا
بیرین-بیرین قایدیپ گلسه گرکدیر
*
بیر طرفدان ذَرّه ذَرّه سو‌رالار
هر کیم اوز حسابین برسه گرکدیر
*
۹ـ جایگاه بی نمازان در آتش جهنم:
… يَتَسَآءَلُونَ ٤٠ عَنِ ٱلۡمُجۡرِمِينَ ٤١ مَا سَلَكَكُمۡ فِي سَقَرَ ٤٢ قَالُواْ لَمۡ نَكُ مِنَ ٱلۡمُصَلِّينَ ٤٣
… و می‌پرسند از گناهکاران: چه چیز شما را به دوزخ درآورد؟[دوزخیان] می‌گویند: «ما از نمازگزاران نبودیم » .
دُنیانینگ سۏ‌نگی بی‌باددیر
بی نمازینگ جایی اۏتدۇر
*
ونیز ابیات :
قصددان روزه، نمازینی قویانینگ
اوزی کافر، بیلینگ، جایی دار بولار
*
بی‌نماز بندأنی گور، دوزخدادیر نالاج‌نی
بی‌نماز یوزی قارا درگاهی‌ده محتاج‌نی
*
۱۰ـ هر کسی طعم مرگ را خواهد چشید:
كُلُّ نَفۡسٖ ذَآئِقَةُ ٱلۡمَوۡتِۖ ثُمَّ إِلَيۡنَا تُرۡجَعُونَ ٥٧
هر کسی چشندۀ [طعم] مرگ است ؛ آنگاه به سوی ما بازگردانده می‌شوید.
اؤلۆم بیر آجی شربتدیر
هر کیم آندان ایچر گیدر
*
در مورد چشیدن همۀ جانداران طعم مرگ را، در دیوان فراغی به وفور آمده است :
اؤلیم بِر آجی شربت دور
هر کیم اوندان دادیب گیدر
*
مۇندا من من دییِن آدم
مَوت آغوسین ایچر بیر گون
*
مخدومقلی، بو جهاندا کیم بۏلار
اول مکانا گیدن گلمز، گُم بۏلار
*
بوُ دنیا فانی دیر ، توتماز بنانی
بوُ دنیاگه گِلِن گِچیپ بارادیر
*
یاغشی – یامان بارچا آدم
اجلنینگ گرفتاری دیر
*
گلن گچر بو یالانچی جهان‌دان
خوجه، سید، بگ، پادشاه، قول قالماز
*
مختومقلی سؤزی توکِنمز ادا
اجل یاقانگ توُتار، شاه بیلن گدا
*
حیوان ، انسان شانیندا
اجل باردیر یانیندا
*
اجل آتار بیر گون تیر‌ِ قضاسین
کیریش قایسی، کمان قایسی، بیلمه‌دیم
*
دُنیا بیر منزلدیر گلیپ-گچرگه
بو منزیله گلگن، گیتمه‌یین قالماز
*
مختومقلی ، شکر ایله گیل خداغا
اؤلوم برابر دیر شاه و گداغا
*
نادان کؤنگلوم اؤلوم اوچین غم اییمه
سندان اوّل گلیپ ، کؤپ جان گچیپ دیر
*
گنگش برگیل دنگه-دوشا
آخر اؤلۆم گلر باشا
*
مخدومقلی، آدم قالماز اؤلمه‌ین
حقی یادا سالیپ، قو‌للوق قیلمایان
*
هر نیچه یاشاسانگ یرینگ یۆزۆنده
آدم اۏغلی بأش گون دۇ‌زا میهماندیر
*
اجلینگ الیندن بیر گون داد ادیپ
گیتدی‌لر باری‌سی، یؤره‌نی بۏلماز
انسه-جنسه شالیق ادن سلیمان
جمشید و اسکندر، قانی نوشیروان
قانی حق حبیبی ـ اول فخری جهان
گیتدی باری، هرگز گُمانی بۏلماز
*
دنیا گلن‌لرینگ باری یۏق بولار
غافل آدم بیلمزلیکدن آلدانار
*
هر نیچه یاشاسانگ، آخر اولوم دیر
عزیز جانلار تنده بیزه میهماندیر
*
مخدومقلی، گلن، گچر
بو گُذره قۏنان، گؤچر
*
مخدومقلی، بو دنیانینگ دولتین
گلن گؤرر – چکر اولوم مَحنَتین
مدام یؤرۆد‌رلر اجل شربتین
بوشربتدن هیچ کیم داتمایین قالماز
*
اولمس من دییپ دۆشمه‌سین، کؤنگلۆنگ بو گمان ایچره
عُمره یۏقدۇر اعتبار، اؤتگچی زمان ایچره
اجل قویموش اوق – کزین، کیریشگه کمان ایچره
بندأگه نه آرماندیر، جان برسه ایمان ایچره
*
هر نیچه جفا چکسنگ،
آخر بیر گون اؤلر سن
*
دنیاگه گلن گیدر بای و فقیر، شاه و گدا
بارچا قولی شوم اولوم الینده زار اتگن کریم
*
بو اجل صیادی بیر گون قانینگ ایچمکدیر، غرض
خانمانینگنی بوزوپ، توپراغا ساچماقدیر، غرض
*
روسیاه مخدومقلی ساقی اجل ایچسنگ گرک
خانمانینگ، مُلک و مالینگ باریسین گچسنگ گرک
*
دوشمه‌گین بو خیالا ــ دنیا گلن اولمزلر
گلن گچر دنیادن، بیری آمان قالمازلا
ر
*
گونده کفن بیچر بو اجل ــ خیّاط
بیر بلادیر، هیچ قوتارماز بو صیّاد
*
غم چکمه، غریب آدم
بگ‌لر – شاه‌لار قالمازلار!
*
اجل بارچانی ا‌دالار
قالمازلار شاه ۇ گدالار
*
منابع :
۱. قرآن مجید
۲. نرم‌افزار دیوان مخدومقلی فراغی ، با همکاری استادان عطا گزلی، تاقی زاده ، گری
۳. سایت جامع التفاسیر و الترجمات
۴. سایت خبرگزاری بین المللی قرآن ، ایکنا
۵ـ پایگاه اطلاع رسانی حوزه